وقتی به ۱۰ یا ۲۰ سال پیش فکر می‌کنیم، به‌سختی می‌توانیم این همه تغییر را باور کنیم. ۲۰ سال پیش را به یاد بیاورید؛ چه تعداد گوشی‌های تلفن همراه وجود داشت و به شغل تعمیرات آن به چه میزان توجه می‌شد؟ تعداد کامپیوترها چقدر بود و مشاغل مرتبط با آنها اصلا وجود داشت؟ دسترسی مردم به اینترنت با چه محدودیت‌های تکنولوژیکی همراه بود و مشاغل اینترنتی را چه کسی باور می‌کرد؟
در آن روز‌ها قطعا باورمان نمی‌شد که بدون پول از خانه بیرون برویم و از فروشگاه‌های اینترنتی خرید‌های روزمره را انجام دهیم و درنهایت با تاکسی‌های اینترنتی جابه‌جا شویم. اما امروزه اینها تبدیل به واقعیت شده و با سرعت تکنولوژیکی که وجود دارد، برآوردها نشان می‌دهد در آینده نه‌چندان دور در کنار حذف شدن برخی مشاغل فعلی، عناوین جدیدی هم به تعداد مشاغل فعلی اضافه خواهد شد که شنیدن نام برخی از آنها برای اغلب افراد ممکن است باعث تعجب و حیرت شود.در گزارش پیش‌رو، آینده مشاغل را در دو بخش بررسی کرده‌ایم؛ بخش اول مربوط به برخی مشاغل فعلی است که در آینده وجود نخواهند داشت یا تعداد شاغلان آنها به طور چشمگیری کاهش خواهد یافت که به عنوان نمونه کاهش یا از بین رفتن بخشی از مشاغل مرتبط با کشاورزی، حمل‌ونقل، حسابداری و… قابل پیش‌بینی است. در این بخش به مطالعات جهانی و یک پژوهش داخلی اشاره شده و بخش دوم نیز مربوط به 100 عنوان شغلی است که براساس مطالعات دانشگاه‌های دیکین و گریفیث استرالیا در دهه‌های بعد به‌سرعت در اقتصاد جهانی شکل خواهند گرفت. از عنوان‌های عجیب این لیست 100 تایی می‌توان به مشاغل نوستالژیست، طراح ایمپلنت دیجیتال و برنامه‌ریز رباط دستیار کودک اشاره کرد. براساس این تفاسیر و با توجه به جایگاه متزلزل بسیاری از مشاغل در سیر تحول فناوری، لازم است به آن‌دسته از مشاغلی که ماهیت فکری و مهارت‌آموزی بیشتری دارند اهمیت داده شود، چراکه با مهارت‌آموزی، فرصت بیشتری برای اشتغال ایجاد می‌شود.
آیا مشاغل جدید منجر به فقر می‌شود؟
گفته می‌شود مشاغل، کم و بیش عمری مشخص دارند که در جریان تحولات کار و شغل دچار تغییرات بسیاری می‌شوند. در دنیای امروز که همه عرصه‌ها در معرض تغییرات سریع و روزافزون است، برخی مشاغل به‌دلیل از دست دادن کارایی گذشته خود و به‌عبارتی، کمبود تقاضای کافی برای آن یا به‌طور کامل در فرآیند نابودی قرار می‌گیرند یا اینکه مجبور به تغییر شکل می شوند. از طرف دیگر کامپیوتر ها و ربات‌ها با قدرت پردازش بسیار بالا و سیستم‌های هوش مصنوعی با شتاب در حال پیشرفت هستند. این امکان و احتمال وجود داردکه با ظهور و پیشرفت روزافزون فناوری، بسیاری از مشاغل یدی یا خدماتی به پردازنده ها و کامپیوترها سپرده شود. سیر تحول مشاغل همزمان با پیشرفت‌های فناوری و صنعتی در کشور ما، شاید نه به‌سرعت و کیفیت کشورهای غربی بلکه متناسب با پتانسیل‌های داخلی آغاز شده است. مشاغل در گذشته بیشتر به‌صورت موروثی و خانوادگی بود به‌گونه‌ای که شغل و هویت اجتماعی درهم‌تنیده شده بود. از همین جهت هویت چندان سیال نبود که به‌سادگی دستخوش تغییر شود و اغلب چند نسل هم عهده دار پیشه و شغل گذشتگان خود بودند. با این رویکرد پایداری و ثبات یکی از مهم‌ترین خصوصیات مشاغل گذشته در ایران بود و افراد حاضر در این مشاغل به‌نوعی ضمانت‌های شغلی مادامی داشتند که به‌دلیل این ثبات در مساله، تغییر شغل و به‌روز کردن آن یا حتی افزایش کیفیت چندان مطرح نبود. اما به‌طور کلی با رشد و توسعه بیشتر تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات در گوشه و کنار کشور، فرهنگ‌ها و شکل زندگی اجتماعی دستخوش تحولات اساسی قرار گرفت که این تحولات عامل حذف بسیاری از مشاغل سنتی و ایجاد بسیاری از مشاغل مطابق با نیاز های روز شد.بررسی سیر تاریخی دنیای صنعتی نیز نشان می‌دهد قبل از آنکه انقلاب صنعتی به‌وقوع بپیوندد تمام مشاغل برعهده انسان‌ها بود. انسان‌ها به کمک حیوانات اهلی زمین‌ها را شخم می‌زدند، محصول را برداشت می‌کردند و درنهایت تبدیل به نان و غذا و… می‌شد، اما ماشین‌ها بسیاری از این مشاغل را از بین بردند یا کیفیت و کمیت آنها را کاهش دادند. انتظار می‌رفت پس از این تحول، بیکاری و فقر گسترده‌تر شود اما درنهایت این بازار بود که روند تحولات خود را با ایجاد و تقاضای مشاغل جدید و نیروهای جدید به‌روز کرد. به‌عنوان مثال ظهور ابزارآلات کشاورزی اگرچه زمین‌های کشاورزی را خلوت‌تر کرد اما درنهایت این کارخانه‌ها و کارگاه‌های ساخت و تعمیر همان ابزارآلات بود که مشاغل جدیدی را فراهم آورد. در همین راستا در دهه‌های آتی هم اگرچه بسیاری از مشاغل فعلی به‌لحاظ کمی و کیفی رو به کاهش بوده یا از بین خواهند رفت، اما نسل نوینی از مشاغل مبتنی‌بر «مهارت» هم به وجود خواهد آمد که در این صورت کشورها و دولت‌ها مجبورند ترکیب اشتغال، فعالیت‌های آموزشی و مهارتی را در دستورکار قرار دهند. برای مثال پیش‌بینی می‌شود با ورود تکنولوژی‌های جدید به‌رغم افزایش تعداد عناوین شغلی، تعداد شاغلان با ورود ربات‌ها به‌طور قابل‌توجهی کاهش یابد، بر همین اساس مطالعات آینده‌پژوهشی به دولت‌ها پیشنهاد داده‌اند از همین امروز سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی را به بخش گردشگری اختصاص دهند، چراکه ممکن است در آینده نه‌چندان دور، تعطیلات پایان هفته در بسیاری از کشورهای جهان به سه روز افزایش یابد و با توسعه تکنولوژی حمل‌ونقل سریع‌السیر، گردشگری توسعه چشمگیری خواهد داشت و بخش قابل‌توجهی از شاغلان بخش خدمات در این بخش مشغول به فعالیت خواهند شد.
مشاغلی که در آینده به تاریخ می‌پیوندند
هروقت درباره از میان رفتن مشاغل مختلف صحبت به میان می‌آید، ناخواسته ذهن ما به‌سمت هوش مصنوعی متمایل می‌شود و از این فناوری به‌عنوان تهدیدی برای مشاغل مختلف یاد می‌کنیم. هرچند این حرف تا حدودی درست است، اما نباید از این موضوع غافل شویم که هوش مصنوعی نیز خود جزئی از فناوری است. در نتیجه درست آن است که بگوییم با پیشرفت‌هایی که در دنیای فناوری شکل می‌گیرد، تعدادی از مشاغل سنتی به‌مرور زمان به تاریخ خواهند پیوست. بررسی تاریخی مشاغل نشان می‌دهد هریک از تخصص‌ها یا حتی گروه‌های شغلی برای خود دوره عمر مشخصی دارند. این مشاغل توسط مشاغل دیگر حذف یا جایگزین می‌شوند. به‌عنوان مثال امروزه برنامه‌نویسی سنتی (کدنویسی) به ندرت و در شرایط خاص انجام می‌شود و به جای آن ابزارها و محیط‌های نرم‌افزاری بصری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سطوح بالاتر نیز تغییرات شغلی ملاحظه می‌شود. بسیاری از مشاغل بدنی به ماشین و مشاغل خدماتی به نرم‌افزار محول شده است.بر همین اساس می‌توان مشاغل را به دو دسته پایدار و ناپایدار تقسیم و سپس اقدام به تعریف آن کرد. به‌طور کلی در هر دوره زمانی، به مشاغلی که طول عمرشان از متوسط طول عمر کاری افراد جامعه بیشتر باشد، مشاغل پایدار می‌گویند و به سایر مشاغل که عمری کمتر از متوسط طول عمر کاری افراد دارند، ناپایدار گفته می‌شود. بسیاری از مشاغل امروزه در رده مشاغل ناپایدار قرار می‌گیرند، چراکه پیشرفت‌ها و تحولات اجتماعی و تغییر شیوه‌های زندگی و کار، به‌خصوص در اثر فرآیند خودکارسازی، باعث حذف یا تغییر سریع آنها شده است.در همین زمینه وبگاه خبری آمریکایی بیزینس اینسایدر در گزارشی به بررسی مشاغل ناپایدار پرداخته و با معرفی آنها از احتمال زوال تعدادی از مشاغل سخن به میان آورده است. براساس این گزارش، تحولات ژنتیکی، هوش مصنوعی، رباتیک، فناوری نانو، چاپ سه‌بعدی و بیوتکنولوژی به‌حدی گسترده خواهد شد که در آینده‌ای نزدیک «انقلاب صنعتی چهارم» دور از ذهن نیست و در حالی که انقلاب‌های قبلی ازجمله انقلاب صنعتی سوم، باعث حرکت رو به جلو نیروی کار انسانی شد، به‌نظر می‌رسد این انقلاب کاملا متفاوت است و می‌تواند نیروی انسانی را حداقل در کوتاه‌مدت بسیار عقب ببرد. هرچند این آمار‌ها و پیش‌بینی‌ها به تمامی کشورها با فرهنگ‌های خاص خود قابل تعمیم نیست اما می‌تواند هشداری برای افرادی باشد که در درازمدت روی شغلی حساب باز کرده‌اند. عناوین شغلی مطرح‌شده در این گزارش که آینده آنها در هاله‌ای از ابهام است عبارت است از: اپراتور اتصال تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی، کارگران خدمات پستی، کارگران جواهرات و سنگ‌های فلزی گرانبها، آشپزهای رستوران، سنگ زنی و پرداخت، تحویلداری، دفترداران، منشی‌ها، مدل‌های مد، رانندگان، تحلیلگران اعتباری، برنامه‌ریزان و اپراتورهای ماشین‌آلات عمرانی، بسته‌بندها و اپراتورهای پر و خالی کردن ماشین‌ها، کارمندان تدارکات، حکمیت و داوری ورزش، کارمندان بانک، متصدیان ارائه وام، اپراتورهای مونتاژ و تنظیم زمان، حسابرسان مالیات و اپراتورهای تلفنی.
مشاغلی که در ایران رو به کاهش هستند
از آنجاکه بقای یک شغل به تعداد افراد مشغول به‌کار در آن وابسته است؛ بنابراین با کاهش تعداد شاغلان هر شغل در سـطح جامعـه احتمال از بین رفتن آن شغل بیشتر می‌شود. از این رو شناسایی مشاغل رو به کاهش حاضر و کمک به تداوم بقای آنها علاوه‌بر کاهش نرخ بیکاری در شرایط کنونی، می‌تواند برای کنترل بیکاری سال های آتی نیز مفید باشد. علاوه‌بر مطالعات جهانی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز در مطالعه‌ای براساس سه شاخص متوسط رشد سالانه، میزان تغییرات و آهنگ تغییرات شاغلان نسبت به جمعیت کل، به شناسایی 18 عنوان شغلی رو به کاهش در کشور پرداخته است. طبق جدول استخراج‌شده، قالی‌بافان، گلیم‌بافان و زیلو بافان، زراعتکاران، سبزی کاران و باغـداران، کارکنان امور حسابداری و آمار چهار عنوان شغلی در ایران هستند که طی یک دهه اخیر تعداد شاغلان این بخش‌ها بیشترین کاهش را تجربه کرده است. در رتبه‌های بعدی، متخصصان کاروکسب، کارکنان مراقبت‌های شخصی در بیمارستان‌ها و منازل، فروشندگان در دکه‌های فروش، واکسی و سایر کارگران ساده خدماتی خیابانی، کشاورزان تولیدکننده محصولات کشاورزی و دامی و تولیدکنندگان سنتی پوست، چرم و کفش، کارکنان کشاورزی و ماهیگیری خود معاش، رانندگان لوکوموتیو و کارکنان مربوطه و متصدیان ماشین‌های تولید محصولات چوبی از دیگر مشاغلی هستند که براساس مطالعات وزارت کار، تعداد شاغلان آنها در ایران طی یک دهه اخیر بیشترین کاهش را داشته است.
ورود پهپادها به کشاورزی ایران
با اینکه ورود تکنولوژی به هر کشور ازجمله ایران موافقان و مخالفان زیادی دارد، ما شاهد ورود ناگزیر تکنولوژی به صنعت کشاورزی هستیم. پیشرفت‌های حاصله ممکن است به مشاغل بخش کشاورزی آسیب وارد کند اما عدم به‌روزرسانی تکنولوژیکی نیز ممکن است با کاهش کارایی و بهره‌وری همراه باشد. در همین زمینه مدتی است توسعه پهپادهای کشاورزی به‌عنوان نسل نوینی از فناوری‌های کشاورزی در دستورکار وزارت جهاد کشاورزی کشورمان قرار گرفته و در حال حاضر 54 نوع پهپاد در کشور توسط 10 شرکت داخلی عرضه می‌شوند. این پهپادها برای سمپاشی، محلول پاشی، گرده‌افشانی، رصد و پایش اراضی کشاورزی و هرگونه فعالیتی که برای آنها تعریف شود امکان استفاده دارند. براساس برنامه وزارت جهاد کشاورزی، مقرر شده 80 درصد هزینه خرید این این پهپادها در قالب تسهیلات با نرخ سود 4 تا 15 درصد به کشاورزان ایرانی ارائه شود. این پهپادها می‌توانند روزانه 50 تا 70 هزار هکتار اراضی کشاورزی را سمپاشی کنند، در حالی که از سوخت‌های فسیلی استفاده نمی‌کنند و منبع شارژ آنها از طریق برق و باتری است. با استفاده از پهپادهای کشاورزی می‌توان سموم را با دقت بیشتر و مصرف کمتر در مزارع کشاورزی پخش کرد که این امر منجر به افزایش بهره‌وری و حفظ محیط زیست می‌شود.
شغل جدید کدام است؟
در مقابل این تغییرات به ظاهر ویران‌کننده، این نگرانی مطرح می‌شود که آیا برای نیروی کار آینده، شغلی وجود خواهد داشت یا خیر. همانطور که گفته شد، مرور سیر تاریخی این چالش نشان می‌دهد نگرانی‌های موجود می‌تواند بی‌اساس باشد، چراکه بازار کار توانایی تطبیق با تغییرات به وجود آمده را دارد و پس از گذشت وقفه‌های کوتاه‌مدت بیکاری و کاهش درآمد، با ویرانگری‌های تکنولوژی هماهنگ می‌شود. به همین ترتیب پیشرفت فناوری و تکامل جوامع انسانی، باعث خواهد شد در آینده شاهد به وجود آمدن مشاغل جدید و حرفه‌ای باشیم. در همین زمینه دانشگاه دیکین و گریفث استرالیا در پژوهشی با عنوان «100 شغل آینده» که به سفارش شرکت فورد‌موتور انجام شده، از 100 شغلی نام می‌برند که در دو دهه آتی بازار کار با ورود آنها غافلگیر می‌شود. در این گزارش 100 شغل آینده در قالب 10 عنوان کلی شامل: مشاغل حوزه فناوری، حوزه اجتماعی، تجاری و حقوقی، حوزه سلامت، شهری، حوزه داده، حوزه کشاورزی، کارآموزی، فضایی و حوزه اقلیم مطرح می‌شود. به عنوان مثال در حوزه فناوری؛ طراح ایمپلنت دیجیتال، مکانیک ربات و مهندسی مکاترونیک از مشاغل قابل‌توجه هستند. در حوزه مشاغل اجتماعی؛ زیبایی‌شناس، پرستار سالمندان و مربی هوش مصنوعی جزء مشاغل جذاب هستند. در بخش تجاری و حقوقی نیز معامله‌گر مالکیت معنوی هوش مصنوعی، تحلیلگر بلاک‌چین و کارگزار مالی زراعت را می‌توان نام برد. در حوزه سلامت می‌توان به مشاغل مهندس نانوپزشکی، مشاور تغذیه و جراح مجازی اشاره کرد. از مشاغل جالب‌توجه حوزه شهری نیز مهندس راه‌حل‌های امنیت بیومتریک، بازساز عادات انسانی برای خودرو و استراتژیست سیستم‌های یکپارچه انرژی هستند. همچنین مفسر الگوریتم، تحلیلگر پیش‌بینی رفتار، کارگزار داده‌کالاها (دیتاکالاها) از مشاغل جذاب در حوزه داده هستند. در حوزه کشاورزی نیاز به شکارچی زیستی، بوم‌شناس کشاورزی و مشاور ایمنی مزارع پیش‌بینی شده است. مشاغل جذاب حوزه کارآموزی شامل؛ رابط دانش تغذیه، طراح فناوری لمسی، ویرایشگر رسانه‌ای می‌شود. در حوزه مشاغل فضایی با عناوینی چون طراح زیستگاه‌های فرازمینی و میکروبیولوژیست فضایی برخورد می‌کنیم و در بخش حوزه اقلیم نیز با مشاغل باورنکردنی مانند؛ مشاور اقلیمی سالمندان، متخصص ژنت یک تخریب و انقراض و مسئول سلامت پسماندها مواجه می‌شویم.
یک دیدگاه بنویسید